miércoles, 12 de abril de 2017

Nostalxia e realidade do Courel quirogués

O autor rememora como era a vida na aldea de Soldón da Seara e reclama solucións contra o despoboamento rural





Nos anos da miña nenez pasei longas temporadas no Soldón da Seara, aldea natal da miña mai. Daquela pertencente ao concello de Folgoso do Courel e cara o ano 1970 incorporada ao de Quiroga, a aldea áchase a uns 25 quilómetros da vila e a novecentos metros de altitude, suavemente deitada nunha ladeira á beira da estrada de Quiroga a Oencia e arrodeada por un mesto souto, que a agarima de ventos e friaxes. Atravesa a aldea o carrozo do Pinacedo, que desemboca no río Soldón. Hoxe non chega a vinte habitantes, cando noutra época tiña máis de trinta veciños.

XOSÉ ESTÉVEZ
QUIROGA 11/04/2017 14:31

Lembro con nostalxia aquelas estadías, sobre todo estivais, na casa dos Tumbarós, nosos parentes, ou na do meu tío, Juan Antonio. No fogar dos primeiros vivían a mai, a señora Rosa, tres fillas, Manuela, Sara, Lucía, e dous fillos, Alfredo e Adolfo. Todos eles traballadores, hospitalarios, ledos, agasalladores, xenerosos, cantaríns e festeiros. Lembro con agarimo sobranceiro a esta familia, pero tamén outras: Os da Fonte, Os de Enriba, co bon petrucio Adolfo, Os Prada, Os García, Os de Alvito, Os Arza, Os do Cego, Os do tío Casiano, Os do Mazo, Os da Aira, Os da Calella, Os do Penedo, Os do Tío Baldomero, os de Baixo, emparentados cos Quiroga polo casamento de Ramonita, e outros que o desgaste neuronal non me permite lembrar, polo que lles pido mil perdóns. Os Tumbarós eran os principais ramistas. A famosa orquestra dos Padernes, enteira ou pola metade, era asidua da festa de San Miguel, que se celebraba ata que a parella da garda civil daba o toque de queda. A veces alongábase o peche, para o que se utilizaba un raposeiro subterfuxio: e embebedar á parella da benemérita, que subía a cabalo dende Quiroga.

Todos os domingos organizábase un campionato no patio dos bolos, hoxe ocupado pola estrada que atravesa a parte baixa da aldea. O premio dos vencedores consistía nunha bola de pan, unha ola de viño e unha lata grande e redonda de sardiñas, que con frecuencia obtiñan os dous irmáns Tumbarós, xebres especialistas no xogo, aínda que da paparotada participaban todos. Despois había troula, amenizada por algún gaiteiro coma o meu tío Xesús.

O entroido, malia estar prohibido polo franquismo, celebrábase sen problema, pois a Garda Civil non se acercaba polas aldeas caurelás, comunicadas só mediante camiños carretís, aínda que na posguerra houbo un destacamento de soldados para combater os guerrilleiros. Mozos e mozas vestíanse de farrapos e percorrían a aldea cantando e de troula de casa en casa, onde eran agasallados con doces, coñac e anís.

A festa de San Miguel celebrábase o 29 de setembro. Para ese día vestíanse a mellores galas. Había misa maior, con procesión na capela, situada no fondo do pobo en terreos doados pola miña familia materna. O cabrito máis competente deixábase para asalo no forno caseiro. Pola tarde festa no campo dos bolos, onde ás veces organizábase algunha liorta por mor da pretenda dalgunha rapaza do lugar a cargo dun mozo forasteiro. Á noite verbena até que os ostentadores do tricornio deixasen. O primeiro pito fumeino nunha festa do San Miguel e tamén tomei os primeiros grolos de anís.

A vida era dura, moi dura, pois os traballos do campo realizábanse de sol a sol e con apeiros tradicionais. A sementeira e arranca das patacas, a recolleita e secado das castañas, o coidado do gando, a matanza dos porcos e, sobre todo, a sega do pan centeo e dos prados eran os labores máis frecuentes e case todos precisaban axuda veciñal. A sega da herba demandaba unha colaboración integral de todos os veciños tanto na propia sega, en Mazales ou no Porto da Mama, como no acarreto da herba para o inverno. Mazales atopábase lonxe, xa case preto de Xestoso de Arnado, e os segadores durmían nas cabanas. As mulleres levábanlles a comida cada dous días. A mesma escola unitaria foi construída de xeito comunal en 1939 e funcionou até 1974.

A economía familiar era magra e case natural e autárquica, de intercambio de especie por especie. Os ingresos extra proviñan da venda de xatos e xamóns nas feiras de Folgoso, Ferramulín e, sobre todo, Quiroga. Para o transporte de persoas e gando subía un ómnibus até a Cruz de Outeiro, a unha hora de camiño de Soldón.

A comida era moi frugal, aínda que máis variada do que se pensa, a non ser pola falla de peixe: caldo, cachelos, verza, repolo, fréxoles, fabas, castañas, conchos, mazás, touciño, chourizos, ovos, queixo e requeixo. Se ben é verdade que non había fame, tampouco fartura. Os días especiais: cabrito, troitas, ás veces xamón, flan caseiro e mel. Había moitas alvarizas, con cortizos para as abellas, que daban un mel mouro por mor de libar moito breixo ou uceira. O pan enfornábase cada quince e gardábase na artesa, ben envolvido nun pano branco. Cada casa tiña o seu forno a carón da cociña de lareira, pois case ningunha posuía cociña económica ou «bilbaína».

Emporiso, da nostalxia non se vive e ela en por si non é boa conselleira, se non vai acompañada da análise do presente e do pulo pola mellora no porvir. Pasemos, pois, á debullar a realidade.

Todas as aldeas do Courel e doutras bisbarras sufriron e están a sufrir unha desfeita poboacional. Preto de 1.700 lugares están abandonados e máis de 2.000 están a piques de estalo. O 41% dos galegos viven en 70 das 3.790 parroquias existentes e que supoñen o 1,2% da superficie do país. Máis de 1.500.000 persoas concentradas en menos de 348 quilómetros cadrados dos 30.000 que ten Galiza.

Hai algunhas mínimas sinais de esperanza. Órreos, despoboado nos anos 60, onde naceu a miña avoa materna, Josefa González Neira, volve ser habitado por unha familia. En Vieiros, un heroe solitario e solidario, o enxeñeiro agrónomo Roi Estévez, anda a traballar para revitalizar o lugar. De feito xa restaurou o patios dos bolos e o «muín» comunal. A Seara, a cuxas festas do Dolores acudín en moitas ocasións, foi completamente restaurada. Algunhas familias mercaron casas en Soldón como dobre vivenda. Tal é o caso do escritor Sechu Sende, autor do extraordinario Made in Galiza.

Non só o turismo, o sendeirismo, a gandeiría, os recursos forestais e mineiros da lousa e o sector servizos parecen dabondo para fixar e atraer poboación ao Courel. É precisa unha reestruturación global do pensamento e da praxe económica para revitalizar o rural, pois doutro xeito asistiremos a un baleiro total. Cal é a solución? Terán que intervir unha variada gama de factores, entre eles moi importante unha necesaria vontade política. Mais, como dicía, o catecismo do P. Astete, que nos fixeron aprender a golpe de vara de oliveira, «doutores ten a Santa Mai Igrexa que nos poderán responder».

Existe unha xeografía de cómaros, abrairas, carpazas, uces e ribazos que pululan nas lembranzas, unha xeografía de regatos que regan a memoria, de casas de pedra e xisto, onde abundou a ledicia, o traballo, a dor, a miseria e a felicidade. Conforman o mapa dun país en extinción, ateigado de carteis «se vende», un territorio envellecido, de vellos e para vellos. Foxen das súas aldeas, agás algúns, últimas testemuñas dun pasado que medrou con eles. Semellan cervos desnortados nunha noite de luar, derradeiros mohicanos que habitan unha especie de reserva que vai morrer con eles.

Este texto non pretende outra cousa que ser un berro desesperado para salvar a nosa identidade. Négome a que non haxa solución e que a desfeita do rural sexa irreversible. Galiza poderá estar arrodeada «dun verdor cinguido», pero sen «bos e xenerosos» afincados. As aldeas son un tesouro e a Terra non esquece nin perdoa as desercións masivas.

Eduardo Moreiras probablemente escribiría hoxe unha novela con este título: «Non hai primavera no Lor».
Uxío Novoneyra diría: «Courel dos tesos cumes que ollan de lonxe! / Eiquí síntese ben o pouco que é un home... porque non se olla ninguén».

Cada vez que contemplo unha aldea baleira ou case baleira un cravo de dor rosaliana atravésame o corazón. Gustaríame ver unha Galiza orgullosa do seu, rica, farturenta, poboada, leda, solidaria, como a que describe Castelao no Sempre en Galiza, en pe de igualdade con outras nacións que enfeitizan o concerto polifónico dos pobos do globo terráqueo. Dende a ventá dunha pequena aldea do Courel pódese contemplar a grandeza e variedade do mundo.

Xosé Estévez é historiador e profesor senior da Universidade de Deusto

A economía era magra e os ingresos extra proviñan da venda de xatos e xamóns nas feiras
Todos os domingos organizábase un campionato no patio dos bolos
Órreos, Vieiros, A Seara... hai algunhas mínimas sinais de esperanza

A CHAMADA DO CORNO

Moitas tarefas esixían un esforzo comunal. Reuníanse no patio dos bolos ao toque dun corno para arranxar camiños, corredoiras, fontes e o «muín» comunitario. Esta faena recibía o nome de «ir de concello». A veceira ou pastoreo do gando caprino e ovino era un sistema comunitario e moi intelixente. Cada mes tocáballe a unha familia pastorear o gando de todos e coidar os mastíns, que pertencían a toda a veciñanza. A toque do corno xuntábase o rabaño ou facenda no patio dos bolos e dende alí dirixíase ao monte en man común, principalmente aos terreos de enfronte da aldea ou cara á devesa de Montouto ou a Cavorca Escura. O sistema da veceira perdurou deica finais dos anos 1950, cando por mor da forzosa repoboación forestal os rabaños carecían de pastos e foron vendidos a baixo prezo, provocando unha emigración masiva, especialmente cara o Brasil e Madrid.